مطالعۀ تحلیلی اثر سیاست‌گذاری فرهنگی حکومت‌های صفویه و قاجار بر تحولات پوشاک زنان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه پژوهش هنر و صنایع دستی، دانشکدۀ هنر و معماری، دانشگاه مازندران، ایران.

2 دانشجوی کارشناسی‌ارشد صنایع دستی، دانشکدۀ هنر و معماری، دانشگاه مازندران، ایران.

چکیده

پوشاک و زمینه‌های مرتبط با آن شامل آداب و رسوم، زیبایی‌شناسی و صنایع مرتبط از مهم‌ترین موضوعات مورد توجه پژوهشگران در مطالعات فرهنگی، اجتماعی و تاریخی به شمار می‌رود. دوره‌های حکومتی صفوی و قاجار، دو دورة مهم در طول تاریخ ایران هستند که پوشش مردمان آن خاص و درخور توجه است. دوران صفوی آغاز یک حکومت شیعی قدرتمند و دورة قاجار، آغاز غرب‌گرایی در ایران است که این دو موضوع، آنها را در بررسی‌های تاریخی و اجتماعی حائز اهمیت و پررنگ می‌کند. عواملی همچون سفرهای ناصرالدین شاه قاجار از مؤلفه‌های تأثیرگذار بر تغییر ذائقة حکومتی بوده است. تنوع‌طلبی و تحولات شکلی و نوعی این دو دوره، عمدتاً در لباس زنان به چشم می‌خورد. پوشش بیرونی زنان شهری در دورة صفوی، چادر سفید و روبنده بوده که در طول زمان تقریباً بدون تغییر مانده ‌است. پوشش زن قاجار به سبب ارتباط با اروپا، دچار تنوع بیشتری شده، اما سیمای بیرونی آن چادر سیاه و روبندة سفید بوده است. سؤال پژوهش این است که پوشاک زنان در گذر از دورة صفوی به قاجار چه تغییراتی داشته است؟ این پژوهش از نظر ماهیت در زمرة مطالعات کیفی قرار می‌گیرد. روش مورد استفاده در آن توصیفی ـ تحلیلی بوده و تحولات نمونه‌ها در بستر تغییرات تاریخی و اجتماعی مورد ارزیابی قرار گرفته‌اند. هدف از این پژوهش، بررسی تأثیر سیاست‌گذاری حکومتی در تحولات پوشاک زنان دورة صفوی و قاجار است. بررسی‌های این پژوهش نشان می‌دهد گرایش به تشیع یا رواج غرب‌گرایی، هیچ‌یک به تنهایی تأثیر گسترده‌ای در تحول سنت پوشاک اندرونی و بیرونی زنان عامة صفوی و قاجار نداشته و مؤلفه‌های راحتی، زیبایی، حفظ امنیت و حریم خصوصی مؤلفه‌های تعیین‌کننده در تنوع پوشاک بوده‌اند. این موضوع می‌تواند بیانگر تداوم تأثیر درونگرایی بر پوشاک زنان صفوی و قاجار، علی‌رغم الزامات سلبی یا ایجابی باشد.

روش پژوهش: این پژوهش به سبب ماهیت، در زمره مطالعات کیفی قرار می‌گیرد. روش مورد استفاده در آن توصیفی ـ ‏تحلیلی بوده و تحولات نمونه‌ها در بستر تغییرات تاریخی و اجتماعی مورد ارزیابی قرار گرفته‌اند. ‏

هدف پژوهش:بررسی تأثیر سیاست‌گذاری حکومتی در تحولات پوشاک زنان دوره‌ی صفوی و قاجار. ‏

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

An Analytical Study on the Impact of Safavid and Qajar Governments’ Cultural Policies on the Development of Women’s Clothing

نویسندگان [English]

  • Ali Asqar Kalantar 1
  • Solmaz Hatami Dehlaghi, 2
1 Assistant Professor, Department of Handicrafts and Art Research, Faculty of Art and Architecture, University of Mazandaran, Babolsar, Iran
2 MA Student, , Department of Handicrafts , University Of Mazandaran, Babolsar, Iran
چکیده [English]

Clothing and its surrounding areas, such as its related customs, aesthetics, and
industry, are among the most important issues on which scholars and researchers have focused
in cultural, social, and historical studies. The reigns of the Safavid and Qajar dynasties are two
significant periods in the history of Iran, and the clothes that people wore during those periods
are indeed unique and worthy of scrutiny. The reign of the Safavid dynasty was the beginning
of a powerful Shia government, and the reign of the Qajar dynasty marked the initiation of
Westernization in Iran. These two notions turn them into vitally important topics as far as
historical and social explorations and inspections are concerned. Factors such as the travels of
Naser al-Din Shah Qajar are among the features that influenced the way in which governmental
preferences and propensities changed. The variety-seeking quality as well as the formal and
typical developments of these two periods were mostly represented through women’s clothing.
The outside clothing of city women in the Safavid era included a white chador and veil (in
Persian a ruband), which have remained almost unchanged over time. The clothing of Qajar
women, however, underwent more change due to interactions and connections with Europe;
nevertheless, they still had a black chador and a white ruband on. The research question is
thus as follows: while transitioning from the Safavid era to the Qajar era, how has women’s
clothing changed? Given its quiddity ,the present research is categorized as a qualitative study.
The method used here is descriptive-analytical ,assessing developments in the samples of the
study with regard to the context of social and historical changes .The objective of the present
research is to examine the impact of government policies on the development of women’s
clothing during the reign of the Safavid and Qajar dynasties .The investigations done as a
part of the present research show that neither the tendency towards Shi’ism nor the spread of
Westernization has been singly able to have a major impact on the development of the customs
associated with inside and outside clothing of average women during the reign of Safavid and
Qajar dynasties ;and ,features such as comfortableness ,beauty ,and protection of safety and
privacy have indeed been the determining factors with regards to a variety of clothing .This
matter can elucidate the constancy and consistency of the impact of introversion on women’s
clothing during the reign of the Safavid and Qajar dynasties, despite the existing positive and
negative constraints.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Women's clothing
  • Safavi Clothing
  • Qajar Clothing
  • Fashion
اباذری، مانا و طیبی، حبیب الله. (1396). مطالعة تطبیقی پوشاک بانوان قاجار قبل و بعد از سفر ناصرالدین‌شاه به فرنگ (مطالعة موردی: لباس سنتی و لباس تجدد بانوان). پژوهش هنر، 7 (13)، 15-30.
براون، ادوارد. (1335). تاریخ ادبیات ایران از صفویه تا عصر حاضر (ترجمة علی پاشا صالح). تهران: کتابخانه ابن سینا.
براون، ادوارد. (1384). یک سال در میان ایرانیان (ترجمة مانی صالحی علامه). تهران: اختران.
بلوکباشی، علی. (1383). پوشاک در ایران زمین (زیر نظر احسان یار شاطر). تهران: امیرکبیر.
پیرنیا، محمدکریم. (1389). سبک‌شناسی معماری ایران. تهران: سروش دانش.
تاورنیه، ژان‌باتیست. (1361). سفرنامه (ترجمة ابوتراب نوری). تهران: کتابخانه سنایی.
جعفرپور، علی و نوری‌مجیدی، مهرداد. (1385). وضعیت پوشاک زنان در عصر صفوی با تکیه بر سفرنامه‌نویسان فرنگی. مسکویه، (5)، 49-64.
حجازی، بنفشه. (1388). تاریخ خانم‌ها: بررسی جایگاه زن ایرانی در عصر قاجار. تهران: قصیده‌سرا.
دالمانی، هنری رنه. (1378). از خراسان تا بختیاری (ترجمة غلامرضا سمیعی). تهران: طاوس.
دلاواله، پیترو. (1370). سفرنامه (ترجمة شجاع‌الدین شفا). تهران: علمی فرهنگی.
سرنا، کارلا. (1362). سفرنامة مادام کارلا سرنا: آدم‌ها و آیین‌ها در ایران (ترجمة علی اصغر سعیدی). تهران: زوار.
سودآور، دیبا. (1383). دوران صفویان و قاجاریان (ترجمة پیمان متین). در پوشاک در ایران زمین. زیر نظر احسان یارشاطر. تهران: ایران زمین.
شاردن، ژان. (1336). سیاحتنامة شاردن (ترجمة محمد عباسی). ج. 4. تهران: امیرکبیر.
ضیاءپور، جلیل. (1349). پوشاک ایرانیان از چهارده قرن پیش تا آغاز دورة شاهنشاهی پهلوی. تهران: وزارت فرهنگ و هنر.
علوی، سیدعلی. (1390). تاریخ تحولات سیاسی و اداری در ایران (از آغاز حکومت امرا و سلاطین تا پایان عصر قاجار). تهران: دانشگاه امام صادق.
غیبی، مهرآسا. (1399). هشت هزار سال تاریخ پوشاک اقوام ایرانی. تهران: نشر هیرمند.
فربود، فریناز. (1388). بررسی تأثیرات و پیامدهای انقلاب صنعتی اروپا بر هنر ـ صنعت نساجی ایران در دورة قاجار از منظر طراحی نقش (پایان‌نامة منتشرنشدة دکتری پژوهش هنر). دانشکدة هنر و معماری، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران.
فضل‌وزیری، شهره. (1390). لباس و پارچة صفویان به روایت نگارگری. کتاب ماه هنر، (159)، 114-119.
لوتی، پیر. (1372). به سوی اصفهان (ترجمة بدرالدین کتابی). تهران: اقبال.
متین، پیمان. (1383). پوشاک و هویت قومی و ملی. مطالعات کلی، 5(3)، 37-48.
مستوفی، عبدالله. (1388). شرح زندگانی من یا تاریخ اجتماعی دورة قاجاریه. ج. 1. تهران: زوار.
معینی علمداری، جهانگیر. (1394). تأملی در فلسفة سیاست‌گذاری عمومی. سیاست‌گذاری عمومی، 1(3)، 139-150.
مورگان، دیوید. (1373). ایران در قرون وسطی (ترجمة عباس مخبر). تهران: طرح نو.
موسوی بجنوردی، کاظم. (1393 الف). تاریخ جامع ایران، جلد دهم: دنبالة ایلخانان تا ظهور صفویان. تهران: مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی.
موسوی بجنوردی، کاظم. (1393ب). تاریخ جامع ایران، جلد یازدهم: دنبالة صفویان، افشاریان و زندیان. تهران: مرکز دائره‌‏المعارف بزرگ اسلامی.‏
مونسی‌سرخه، مریم. (1397). پوشاک ایرانیان در عصر قاجار. تهران: مرکب سپید.
نظام قاری، مولانا محمود. (1359). دیوان البسه (به اهتمام محمد مشیری). تهران: شرکت مؤلفان و مترجمان ایران.
یاوری، حسین و حکاک‌باشی، سارا. (1398). مختصری دربارة تاریخ تحولات لباس و پوشاک در ایران. تهران: سیمای دانش.
یوسفی، غلامحسین. (1382). واژه‌نامة تاریخی پوشاک ایران (ترجمه پیمان متین). در پوشاک در ایران زمین. تهران: ایران زمین.
الهی، محبوبه. (1389). لباس به مثابة هویت. مطالعات ملی، 11(2)، 3-30.
 
Bruyn, C. (1737). Travels into Muscovy, Persia, and part of the East-Indies. V. 1. London: printed for A. Bettesworth and C. Hitch, S. Birt, C. Davis, J. Clarke, S. Harding D. Browne, A. Millar, J. Shuckburgh, and T. Osborne.
Kay, A. (2006). The dynamics of public policy: Theory and evidence. Cheltenham: Edward Elgar.
Morier, J. (1812). A Journey Through Persia Armenia Asia Minor. London: Longman.
Saunders, A. S. (1990). Editorial. Costume, (24), 2.
Wilson, R. (2006). Policy analysis and policy advise. in M. Moran et al. (Eds.), The oxford hand book of public policy. Oxford: Oxford university press.