خوانش محله به‌مثابۀ منظر (مطالعۀ موردی: محلات تاریخی سمنان و دامغان)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دکترای معماری، گروه معماری، واحد تهران جنوب، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

2 دانشجوی کارشناسی ارشد معماری منظر، پردیس هنرهای زیبا، دانشگاه تهران، تهران، ایران.

3 دانشجوی کارشناسی ارشد معماری منظر، دانشکدۀ معماری و شهرسازی، دانشگاه علم و صنعت ایران، تهران، ایران.

چکیده

ویژگی مهم شهر ایرانی دورۀ اسلامی، وجود محلات به‌عنوان زیرسیستم و کل‌های کوچک در شهر است. محله به‌عنوان یکی از ارکان اصلی تشکیل‌دهندۀ شهر ایرانی، سهم بسزایی در تکامل مفهوم مدنیت و اجتماع دارد. این کل‌های کوچک، بیش از هر چیز به‌مثابۀ ساختارهایی جمعی و به‌عنوان کانون‌هایی جهت ارتباطات اجتماعی و مردمی تلقی می‌شوند و برای شناخت هرچه بیشتر آنها نیازمند دیدگاهی کل‌نگر و همه‌جانبه هستیم که بتواند همۀ ابعاد آن را شناسایی و درک نماید. شهرهای سمنان و دامغان به‌عنوان دو شهر تاریخی و با قدمت بالا، همچون سایر شهرهای تاریخی ایران، دارای بافت و ساختار ویژه‌ای از محلات هستند و بررسی و شناخت منظر محلۀ این دو شهر، جهت درک ساختارهای ذهنی و اجتماعی آنها، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده و تا کنون مورد توجه واقع نشده است. در همین راستا، این پژوهش با هدف شناسایی و دستیابی به ساختاری جهت خوانش منظرِ محله به‌صورت کلی، و با تأکید بر منظر محلات دو شهر سمنان و دامغان به‌صورت خاص، به دنبال پاسخگویی به این سؤال است که برای خوانش منظر ِمحله، به چه ساختاری می‌توان استناد کرده و آن را مبنا قرار داد؟ جهت پاسخگویی به این سؤال، این نوشتار با دیدگاهی کل‌نگر و مشاهدۀ تفصیلی به شناخت، بررسی و تفسیر عوامل مؤثر در خوانش منظر محله می‌پردازد. در نهایت عناصری چون عرصه‌های جمعی محلات، آیین‌ها و رویدادهای مذهبی، عناصر طبیعی، معابر و گذرها، کاربری‌ها و فعالیت‌ها و در نهایت و اشتراکات قومی و صنفی از عناصر تأثیرگذار در خوانش محلات سمنان و دامغان شناخته شدند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Reading a Neighborhood (Mahalleh) as a Landscape (A Case study of historical neighborhoods of Semnan and Damghan)

نویسندگان [English]

  • Maryam Majidi 1
  • Mohammad Reza Sartipi Isfahani 2
  • Fahimeh Hasanifar 2
  • Hadis Hosseini 2
  • Paniz Soleimani Salar 2
  • Zahra Tahmasbi 3
1 Ph.D. in Architecture, Department of Architecture, South branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran.
2 M.A. Student in Landscape Architecture, College of Fine Arts, University of Tehran, Tehran, Iran.
3 M.A. Student in Landscape Architecture, School of Architecture and Environmental Design, Iran University of Science & Technology, Tehran, Iran.
چکیده [English]

A significant feature of the Iranian city in the Islamic period is the emergence of neighborhoods as subsystems and small groups. The neighborhood has made a great contribution to the conceptual development of civility and community, which are the fundamental components of the Iranian city. These small wholes are considered to be collective structures serving as hubs for social and public relations. Understanding such structures requires a holistic and inclusive view through which we can recognize and appreciate all their aspects. Semnan and Damghan, as two historical and ancient cities, like other historical cities in Iran, have unique textures and structures of neighborhoods. Examining and understanding the neighborhood landscapes of these two cities are of special importance because they can shed light on the mental and social structures of these cities. Despite this importance, this issue has not received much attention. This research aims to identify and develop a framework for reading the landscape of a neighborhood. By emphasizing the landscape of the two cities of Semnan and Damghan in particular, it seeks to answer this question: a) what framework can serve as a guideline to read the landscape of the neighborhood? For this purpose, this study employs a holistic view and detailed observations to recognize, investigate, and interpret the effective factors in reading the landscape of the neighborhood. The results showed that elements such as public spaces of neighborhoods, rituals and religious events, natural elements, streets, passages, uses, and activities, and finally, ethnic and guild-associated commonalities were influential in reading the neighborhoods of Semnan and Damghan.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Neighborhood landscape
  • Citizens'''' perceptions
  • Public spaces
  • Semnan
  • Damghan
  1. ابرقویی‌فرد، حمیده؛ صابونچی، پریچهر و فرزین، احمدعلی. (1397). بازخوانی نقش مناظر آیینی در هویت‌بخشی به شهرهای ایرانی. باغ نظر، 15(65)، 5-12.
  2. ابرقویی‌فرد، حمیده؛ برومند، هدیه؛ طایفه حسینلو؛ اردلان؛ لطیفی، محمد مهدی؛ نبئی، یگانه و نیکزاد، غزل. (1399). فضای جمعی، مفهومی رو به زوال، ارزیابی کیفیت اجتماعی فضاهای شهری در بافت تاریخی گرگان. هنر و تمدن شرق، 8(28)، 23-32.
  3. ابرقویی‌فرد، حمیده و منصوری، سیدامیر. (1400). بازخوانی مؤلفه‌های سازندۀ سازمان فضایی شهر ایرانی پس از اسلام در سفرنامه‌های قرن نهم تا چهاردهم هجری قمری. منظر، 13(55)، 20 –
  4. اقبالی، سید رحمان؛ ملک محمدی، مریم و جعفرپور. (1368). بناها و شهر دامغان. تهران: نشر فضا.
  5. براتی، ناصر. (1391). محله گرایی در تهران: راهی به سوی شهرسازی انسان گرا. منظر، 6(18)، 28-42.
  6. پناهی سمنانی، محمد احمد. (1374). آداب و رسوم مردم سمنان، مثل‌ها، افسانه‌ها، لطیفه‌ها، باورهای عامه و حرف و فنون سنتی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
  7. پورسراجیان، محمود. (1394). ارزش‌های تاریخی و معیارهای تغییر در آن از نظر ساکنان. باغ نظر، 12(35)، 39-57.
  8. پویان، امیر احسان؛ قنبران، عبدالحمید و حسین‌زاده، عباس. (1399). بازخوانی نقش عناصر بصری ادراکی گذرهای بافت تاریخی یزد به منظور سامان‌دهی نظام ادراکی شهروندان. مرمت و معماری ایران، 10(22)، 71-86.
  9. پیربابایی، محمدتقی و سجادزاده، حسن. (1390). تعلق جمعی به مکان، تحقق سکونت اجتماعی در محلۀ سنتی. باغ نظر، 8(16)، 17-28.
  10. جهاد دانشگاهی پردیس هنرهای زببا دانشگاه تهران. (1388). بازار ایرانی: تجربه‌ای در مستندسازی بازارهای ایران. تهران: جهاد دانشگاهی تهران.
  11. حسینی، سید فخرالدین و سلطانی، مهرداد. (1397). تحلیل تطبیقی مفهوم محله در نظام سنتی شهرهای ایران با الگوهای مشابه (جایگزین) دورۀ معاصر. باغ نظر، 15(60)، 15028.
  12. خسروبیگی، هوشنگ و قنبری مله، زهرا. (1391). اوضاع اجتماعی و اقتصادی دامغان در دورۀ قاجار (از اغاز تا سال 1310 ه.ق.). تحقیقات تاریخ اجتماعی، 2(2)، 25-40.
  13. دهخدا، علی اکبر. (1377). لغت‌نامۀ دهخدا. تهران: دانشگاه تهران.
  14. حبیبی، سیدمحسن. (1381). چگونگی الگوپذیری و تجدید سازمان استخوان‌بندی محله. هنرهای زیبا-معماری و شهرسازی، (13)، 32-39.
  15. شعله، مهسا و یوسفی مشهور، سارا. (1398). واکاوی گونه‌شناسانۀ عنصر گذر در بافت تاریخی شهرهای ایران، مورد پژوهی بافت تاریخی شیراز. دانش شهرسازی، 3(3)، 83-108.
  16. شیندلر، آلبرت هوتم. (1356). سه سفرنامه: هرات، مرو و مشهد (به اهتمام قدرت‌الله زعفرانلو). تهران: توس.
  17. صنیع‌الدوله، محمدحسن خان. (1355). مطلع‌الشمس. ج.3. تهران: پیشگام.
  18. علیان، محمد و پرسا، سعید. (1400). محله‌های سنتی بافت تاریخی شهر سمنان. سمنان: حبله‌رود.
  19. مجیدی، مریم؛ منصوری، سید امیر؛ صابرنژاد، ژاله و براتی، ناصر. (1398). نقش رویکرد منظرین در ارتقاء رضایتمندی از محیط شهری. باغ نظر، 16(76)، 45-56.
  20. مجیدی، مریم؛ منصوری، سید امیر؛ صابرنژاد، ژاله و براتی، ناصر. (1400). ظرفیت‌های منظر در تحقق مفهوم مشارکت در طرح‌های شهری. منظر، 13(54)، 18-27.
  21. محسنی، ملیجه و زمانی‌فرد، علی. (1398). رهیافتی بر خوانش روابط اجتماعی در بافت تاریخی بررسی موردی: گذر تاریخی آقا بزرگ کاشان. نامۀ معماری و شهرسازی، 11(22)، 71-90.
  22. مضطرزاده، حامد و حجتی، وحیده. (1392). تبیین مفهوم محله و عناصر تشکیل‌دهندۀ آن در بافت محلات سنتی ایران. کتاب ماه هنر، (182)، 72-81.
  23. معصومی، سلمان. (1388). احیای محلات شهری؛ پاسخی به نیازهای اجتماعی شهر تهران. منظر، 1(5)، 42-43.
  24. منصوری، سیدامیر. (1392). سازمان فضایی در شهر اسلامی ایران. هنر و تمدن شرق، 1(1)، 52-63.
  25. منصوری، سیدامیر. (1401). مرکز، هستی‌بخش محله. منظر، 14(58)، 3.
  26. موسوی، سید یعقوب. (1391). محلۀ نوین الگوی جامعه‌شناسی شهری از توسعۀ محله‌ای. منظر، 4(18)، 67-73.
  27. میرزا ابراهیم. (1355). سفرنامۀ استرآباد و مازندران و گیلان (به کوشش مسعود گلزاری). تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
  28. وحدت، سلمان و رضایی‌راد، هادی. (1396). ارتقاء ارزشهای بصری در کریدورهای دید شهری با QSAM (نمونه موردی: میدان انقلاب زنجان)، آمایش جغرافیایی فضا، 7(23)، 69-86.
  29. همتی، مرتضی؛ امیری، آذرنوش؛ نفیسی، غزال؛ شکوه، سارا؛ پوربلوچیان؛ الهام و احسانی اسکویی، سیده فرزانه. (1399). بازشناسی و ارزیابی عناصر منظر محلات شهر گرگان در دوران تحول. هنر و تمدن شرق، 8(27)، 27-38.